Η Μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου άρχισε να κτίζεται το 1088 από τον Όσιο Χριστόδουλο το Λατρηνό, στον οποίο ο αυτοκράτωρ του Βυζαντίου Αλέξιος Α' ο Κομνηνός, με χρυσόβουλο, του χάρισε ολόκληρο το νησί της Πάτμου. Ονομάστηκε Λατρηνός, γιατί πριν να έρθει στην Πάτμο ήταν εγκαταστημένος στο όρος Λάτρους, αλλά λόγω των Τούρκων, ζήτησε από τον αυτοκράτορα να του δοθεί το μικρό άγονο και άνυδρο νησί Πάτμος για να εγκατασταθεί. Μαζί με τον όσιο Χριστόδουλο, στο νησί ήρθαν και εγκαταστάθηκαν μαζί του, μερικοί μοναχοί και πολίτες, προερχόμενοι κυρίως από την Κρήτη και την Μικρά Ασία! Οι τελευταίοι, σύμφωνα με τον όρο που υπήρχε στο χρυσόβουλο του Αλέξιου του Α', όφειλαν να είναι χωρίς γυναίκες και παιδιά! Μόλις ολοκληρώθηκε η Μονή και το φρούριο, φάνηκε η ανάγκε να καλλιεργηθεί το νησί. Βλέποντας όμως ο Όσιος ότι δεν ήταν δυνατό να εξασφαλίσει μόνιμους κατοίκους χωρίς οικογένειες, αποφάσισε να επιτρέψει την εγκατάσταση οικογενειών! Υποχρέωσε μάλιστα όλους τους λαϊκούς να κατοικήσουν μακριά από την Μονή, στο βόρειο άκρο του νησιού, όπου δεν είχαν δικαίωμα να πηγαίνουν οι μοναχοί. Τα σύνορα των λαϊκών άρχιζαν από τον άγιο Νικόλα τον Εύδηλο μέχρι την περιοχή της Βαγιάς! Οι άνθρωποι αυτοί εργάζονταν και έμεναν πέντε ημέρες την εβδομάδα στη Μονή και τις υπόλοιπες πήγαιναν στις οικογένειές τους! Και αυτή η λύση όμως, φάνηκε κάπως δύσκολη και έτσι τον 12ο αιώνα μ.Χ. ο τότε ηγούμενος της Μονής επιβάλει στους χωρικούς και στοιυς στρατιώτες να μένουν μέσα στη Μονή τους καλοκαιρινούς μήνες, για να την προφυλάσσουν από τις επιδρομές των πειρατών που άρχιζαν εκείνη την περίοδο! Έτσι τον 13ο αιώνα οι λαϊκοί ζητούν να εγκατασταθούν στην πειροχή γύρω από την Μονή, έτσι ώστε να μπορούν να προστατεύονται σε αυτό, αλλά και να μπορούν να το υπερασπίζονται σε ώρες κινδύνου! Η Μονή υπάγεται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, είναι Πατριαρχική Εξαρχία με Πατριαρχικό Έξαρχο τον ηγούμενο του με ειδικά προνόμια. Με τα τεράστια 15 μέτρων ύψους, σαν φρούριο τείχη του, δεσπόζει του νησιού και κατά την διάρκεια των πειρατικών επιδρομών, οι κάτοικοι έβρισκαν προστασία μέσα σ'αυτά. Πάνω από τις δύο και μοναδικές π[όρτες του, υπάρχει ο λεγόμενος φονιάς, ένα είδος εξώστη, από τον οποίο έριχναν ζεματιστό λάδι, για να εμποδίσουν την είσοδο των πειρατών.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Η Μονή είναι κτισμένη σε πέντε επίπεδα και η αρχική της μορφή πλοίου, με πλώρη το Ικάριο πέλαγος, αλλοιώθηκε λόγω των διαφόρων αναγκών που προέκυψαν, για προσθήκες και διαμορφώσεις. Τα κελιά των μοναχών είναι κτισμένα γύρω από το καθολικό, σύμφωνα με την Βυζαντινή αρχιτεκτονική. Κατά τα άλλα, το κτίσμα είναι οικοδομημένο σε πολλά επίπεδα και έχει πολλά στοιχεία από την παραδοσιακή νησιώτικη αρχιτεκτονική. Αυτή η μορφή που παρουσιάζει σήμερα είναι αποτέλεσμα των αναγκών που παρουσιάστηκαν με τα χρόνια για προσθήκες και διαμορφώσεις χώρων, καθώς επίσης και από την ιδιαιτερότητα του βραχώδους εδάφους. Η Μονή έχει δέκα παρεκκλήσια εκ των οποίων τα τέσσερα είναι στην αυλή. Στο Καθολικό της Μονής, υπάρχει το τέμπλο, μοναδικής τέχνης, έργο του 1820, φιλοτεχνημένο από 12 γλύπτες. Οι εικόνες και οι τοιχογραφίες του Καθολικού είναι αξεπέραστης ομορφιάς και αξίας.

ΜΟΥΣΕΙΟ - ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - ΣΚΕΥΟΦΥΛΑΚΙΟ

Το σκευοφυλάκιο ξεκίνησε να δημιουργείται από τον Όσιο Χριστόδουλο. Στην είσοδό του υπάρχει αντίγραφο εικόνας της Αποκάλυψης του 1626. Στο σκευοφυλάκιο, φυλάσσεται ένα μεγάλο μέρος από τα κειμήλια της Μονής, όπως εικόνες ανεκτίμητης αξίας και μεταξύ αυτών η ψηφιδωτή εικόνα του Αγ. Νικολάου του 11ου αιώνα. Φυλάσσονται επίσης υφαντά και άμφια χρυσοκέντητα, δωρεές πλουσίων Πατμίων. Ασημένια και χρυσά σκεύη, μοναδικά αριστουργήματα, με γνωστότερο από αυτά την μίτρα του Πατριάρχη Νεόφυτου του ΣΤ' που είναι διακοσμημένη με πολύτιμα πετράδια και χρυσό. Ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο της Μονής είναι η Βιβλιοθήκη της. Η Βιβλιοθήκη είναι η γραπτή ιστορία τόσο της μονής όσο και του νησιού ολόκληρου. Μέσα στα έγγραφα της Βιβλιοθήκης υπάρχει και το ιδρυτικό χρυσόβουλο, όπου ο Αλέξιος ο Α' ο Κομνηνός παραχωρούσε το1088 στον Όσιο Χριστόδουλο την Πάτμο. Είναι μία πλούσια πηγή πληροφοριών για τον μοναστικό βίο και9 τις συνθήκες που έθεταν οι εκάστοτε κατακτητές (π.χ. φόρους, μορφές εμπορίου και διοίκησης). Στο παρεκκλήσι του Οσίου Χριστόδουλου δίπλα στο Καθολικό, σώζεται το σκήνωμα του Οσίου σε ειδικό εκθετήριο. Επίσης η κάρα του Αποστόλου Θωμά, τα λείψανα του Αγίου Στεφάνου, του Αγίόυ Ιακώβου του Πέρσου, του Αγίου Παντελεήμονος και άλλων. Αξίζει επίσης να αναφερθεί πως το πολύτιμο χειρόγραφο με τους διαλόγους του Πλάτωνα που διεσώθη και βρισκόταν στην Ιερά Μονή Πάτμου εκλάπη γύρω στο 1800 και βρίσκεται σήμερα στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Είναι ο κώδικας αριθ. 39 της συλλογής Κλαρκ.